Sjå kjelda til Skogssamar

<onlyinclude>{{thumb|Spanningsvallen von Duben.jpg|<noinclude>Den skogssamiske leiren </noinclude>Spänningsvallen mellem Järfojaur og Seudnur i Arvidsjaurs kommun<noinclude>, på grensa mellom novarande Östra og Västra Kikkejaurs samebyar</noinclude>. Tresnitt etter foto av Lotten von Düben 1871.}}
'''[[Skogssamar]]''' ({{nynorsk}}; {{bokmål}}/{{svensk}} ''skogssamer'', {{dansk}} ''skovsamer'') er [[samar]] som held til i skogslandet heile året og som altså ikkje flyttar opp til fjella om sommaren eller vinteren, i motsetning til [[fjellsamar]]. I praksis blir namnet bruka i förbindelse med svenske og finske område; de norske samane med liknande levevis blir oftast kalla [[sjysamar]]. </onlyinclude>

<onlyinclude>I historisk tid har det funnest skogssamar i alle fall frå nordre [[Ångermanland]] og nordover i Sverige. De to sørligaste [[lappmark]]ene, [[Åsele lappmark|Åsele]] og [[Lycksele lappmark]], omfatta före [[1606]] ikkje fjellområdet, men berre reint skogssamiske område. Det samma galdt [[Kemi lappmark]] i novarande [[Finland]]. I de andre lappmarkene fanst skogssamar innaför heile skogslandet. </onlyinclude>

<onlyinclude>Skogssamane i Kemi, Åsele og Lycksele lappmarker vart assimilert i den finske og svenske befolkninga i løpet av 1600-, 1700- og 1800-talet. Idag finst ein levande skogssamisk kultur innom skogslandet i [[Norrbottens län]], og i tillegg i [[Malå]] i [[Västerbottens län]]. </onlyinclude>

{{Innhald høgre}}
== Språk ==
Idag har de fleste skogssamane svensk eller finsk som morsmål, men samisk blir stadig bruka i varierande grad ein del plassar. I '''[[Lule lappmark]]''' har såvel skogssamar som fjellsamar tala [[lulesamisk]]. I '''[[Pite lappmark]]''' har det derimot funnest ei tydelig språkgrense mellom fjellsamane, som tala [[pitesamisk]], eit språk nærmast i slekt med lulesamisk, og skogssamane som vel så ofte<ref>I alle fall i nyare tid finst det likevel eksempel på pitesamiskspråklige skogssamar.</ref> tala [[umesamisk]], som ligg nærmare [[sørsamisk]]. Skogssamane i Malå og austre Sorsele har òg tala umesamisk.<ref name="Bergsland">{{bokref |efternamn=Bergsland |förnamn=Knut |titel=Lapps and Norsemen in olden times|år=1967 |utgivare=Instituttet for sammenlignende kulturforskning XXVI |utgivningsort=Bergen|sid=32–53 |kapitel= Lapp dialectal groups and problems of history}}</ref>

Innaför '''[[Lycksele lappmark|Lycksele]]''' og '''[[Åsele lappmark|Åsele]]''' lappmarker vart skogssamane mesta heilt assimilert i løpet av 1800-talet og bytta språk til svensk. Det gamle språket deras gikk stort sett tapt. Men den samiske litteraturen som vart författa i Lycksele mot slutten av 1600-talet av [[Olaus Stephani Graan]] og begynnelsen av 1700-talet av [[Pehr Fjellström]] viser at de tala umesamisk der òg. Grensa mellom umesamisk og [[sørsamisk]] er omdiskutert, men opptekningar av [[J.A. Nensén]] frå 1800-talets Åsele lappmark tyder på att skogssamane der òg tala ein dialekt som kan reknast til umesamisk. Språket deras skilte seg dermed frå den sørsamisken som vart tala og til ein viss grad enno blir tala av fjellsamane i Vilhelmina.<ref name="Bergsland"/>

Skogssamane vart mesta fullstendig assimilert i '''[[Kemi lappmark]]''' òg; der bytta de språk til finsk. Av det gamle språket finst det i dag berre ein rest att i form av [[enaresamisk]], som blir tala av 200&ndash;300 personar. Den [[nordsamisk]]en som blir tala av betydelig fleire innbyggjarar i Finsk Lappland har vorte innført gjenom seinare innvandring av fjellsamar.<ref name="Tegengren"/>

==Religion==

Av det litle vi veit om förkristen [[samisk religion]] kan nemnast at naturen vart oppfatta som besjela og at kvar viktige plass &mdash; fjell, vatn, fossar og liknande &mdash; hadde sitt eige åndevesen. Reindrifta, jakta og fisket hadde sine vernande gudevesen som heldt til i underlig forma steinar og knausar &mdash; ''siejde''. Til dessa ''siejde'' ofra de för å få hell i olike samenhengar. Noko eigentlig presteskap fanst ikkje; kvar familiefar kunne ta ''[[gievrie|runebomma]]'' til hjölp för å få kontakt med gudeverda. De som vart sett på som særlig flinke til detta var kjent som ''[[noaide|noaidar]]''. Vi veit òg at [[bjønn]]en var gjenstand för ein spesiell ''[[bjønnakult]]'' med intrikate seremoniar.<ref name="Manker Heliga"> {{bokref |efternamn=Manker |förnamn=Ernst|titel=Lapparnas heliga ställen |serie=Acta Lapponica XIII |år=1957|utgivningsort=Stockholm}}</ref>

I Ernst Manker sitt verk ''Lapparnas heliga ställen'' finst ein hel del eksempel på siejde og offerplassar innaför skogssamiskt område. Dit hører blant anna de metallrike [[samiske offerplassfunn|offerplassfunna]] i [[Unna Saiva]], [[Gråträskfunnet|Gråträsk]], [[Vindelgransele]] og [[Bäsksjöfunnet|Bäcksjö]]. Som eksempel på ein siejdde kan nemnast den i Fristad ved øverenden av Arvidsjaurssjön. Han bestod av ein halvmeterhøg, mesta svart stein med knudrot yte, plassert på ein större stein i sjyen, kring 20 meter frå stranda. Siejdden vart smurt med fiskfeitt, innvolar eller liknande för å gje fiskelykke.<ref name="Manker Heliga"/>

== «Granlappar» ==

Alt i de eldste kjeldone, 1500-talets ''[[skattlengd]]er'', blir det skilt mellom skogs- og fjellsamar. Skogssamane vart da kalla för ''granlappar''. Grunnen til inndelinga var den forma av skatt som kvar av de to gruppone betalte. I 1585 skreiv [[lappefut]]en i Lule og Pite lappmarker, Olof Andersson Burman:

{{sitat|
De säges vara granlappar som utgöra skatt om året bland vildvaror /,/ fiskeskatt som är [[gjedde|gäddor]], [[sik]], [[åbbor|abborre]]. Men de andra som ingen fisk ränta förmältes i årliga längden kallas fjällappar, havande det namnet därav att de bo uppe i fjällen uti bergsskrevor, och komma till inga sjöar med mindre deras nabor granlapparna vele godvilligt efterlåta dem fiska med sig.<ref> {{bokref |titel= Uppbörd, utarmning, utveckling: det samiska fångstsamhällets övergång till rennomadism i Lule lappmark. |efternamn=Lundmark |förnamn=Lennart |serie= Arkiv avhandlingsserie 14 |år=1982 |utgivningsort=Lund |sid=43–44 }}</ref>
}}

På begynnelsen av 1600-talet kunne termen ''granlapp'' òg bli bruka om samar som berre skatta til Sverige, i motsetning til fjellappane som betalte skatt til både Sverige og [[Norge]], ettersom de hadde virket sitt på fjellryggen mellom de to landa.<ref> {{bokref |efternamn=Wiklund|förnamn=K.B. |medförfattare=J.K. Qvigstad |titel= Dokument angående flyttlapparna m.m. |år=1909 |utgivare=Renbeteskommissionen af 1907  |utgivningsort=Kristiania |sid=229}}</ref>

== Utbredning og antal ==

År 1553 fanst det 47½ granlapske skatteeinheiter og 50 fjellapske i Pite lappmark. To år seinare fanst det 73 skattebetalande granlappar og 35 fjellappar i Lule lappmark. Størrelsesforholdet mellom de to gruppone var omtrent det samma utover resten av 1500-talet.<ref name="Manker"> {{bokref |efternamn=Manker |förnamn=Ernst|titel=Skogslapparna i Sverige |serie=Acta Lapponica XVIII |år=1968|utgivningsort=Stockholm}}</ref>

Når [[Petrus Læstadius]] författa sin journal i 1827, hadde skogssamane vorte færre enn fjellsamane. I heile [[Arvidsjaur]]s sokn budde det likevel framleis berre skogssamar, skriv Læstadius, og i [[Arjeplog]], [[Jokkmokk]] og [[Gällivare]] fanst òg eit stort antal.<ref name="Læstadius"> {{bokref |titel=Journal av Petrus Læstadius för första året av hans tjänstgöring såsom missionär i Lappmarken. Förra delen. |efternamn=Læstadius |förnamn=Petrus |år=1928 }}</ref>

I [[1882]] vart det utnemnt ein komité för å utrede situasjonen {{ått}} samane i Sverige. De gav detta bildet av skogssamane på den tida:

* I [[Enontekis]] socken fanst to skogssamiske familiar frå [[Pajala]] med alt i alt 600 reinar.
* I [[Jukkasjärvi]] socken fanst tre skogssamiske familiar med kring 500 reinar. De fleste av dessa var ''skötesrenar'' som vart eigd av bufaste.
* I Gällivare socken var skogsreindrifta betydelig meir utbreidd. Det totale antalet reinar var så høgt som 6500. Samtlige som dreiv med skogsreindrift var samtidig nybyggjarar.
* I Jokkmokks socken fanst det to overvegande skogssamiske [[lappby]]ar, Jockmock og Sjocksjock. Ein del av reingjetarane i dessa byane hadde likevel begynt å flytte opp mot fjella med reinane sine om somrane. Reineigarane i Sjocksjock var alle samtidig odelsbønder.
* I Arjeplogs socken bestod Arjepluogs lappby lengst aust i soknet utelukkande av skogssamar. Fleire av {{dem}} hadde mist sine eigne reinar og slege seg ner som fiskarar ved dei store {{sjy}}ane, så dermed var det berre {{nån}} få att som hadde reindrifta som hovudnæring. Dei flytta ner til kysten om vintrane.
* I Arvidsjaurs socken og [[Malå]] församling fanst Arvidsjaurs lappby, utelukkande skogssamisk, med 642 innbyggjarar. Lappbyen var inndelt i 36 [[lappeskatteland]]. I [[Pite älv]]dal heldt samane til heile året på sine respektive landområde, medan de andre flytta ner til austkysten om vinteren.<ref name="Manker"/>

== Buplassar ==

=== Leirar ===

[[Fil:Koppsele_kaata.jpg|thumb|300px|[[lafteverk|Lafta]] kåte i Koppsele i Malå kommun. Koppsele var den siste leiren som vart bruka av skogssamane i Malå. Han vart lagt øyde kring [[1900]]. I dag er området kring leiren [[naturreservat]]. På 1600-talet vart tømmerkåtone beskrevne som sekskanta, men firkanta kåtor har vore det vanlige i seinare tid.]]

Fram til først på 1900-talet budde skogssamane utspreidd, kvart hushald innaför sitt spesielle landområde, sitt [[lappskatteland]]. Innaför kvart slikt land fanst det eit antal faste leirar, og på kvar leirplass fanst ei [[kåte]], förrådsbuder, förrådsstillingar og ein reinvoll, vanligvis omgjeven av ei tømra gjerding.<ref name="Aronsson">{{bokref |efternamn=Aronsson |förnamn=Kjell-Åke|titel=Norrbottens synliga historia, del 1 |år=1992 |utgivare=Länsstyrelsen i Norrbottens län |utgivningsort=Luleå|sid=61–62 |kapitel=Skogssamisk kultur}} </ref>

I ''prestrelasjonane'' i 1670-åra, som vart innsendt til [[Johannes Schefferus]] i [[Uppsala]] og tjente som kjeldemateriale til verket ''[[Johannes Schefferus: Lapponia|Lapponia]]'', finst den eldste meir detaljerte informasjonen om livet til skogssamane. Nicolaus Lundius skildra {{koss}} samane i Umeå lappmark ved kvar reinvoll tømra ei sommarkåte av stokkar, seks omfar, som de så tekte med [[gran]]bark. Samuel Rheen, som framför alt skildra [[Jokkmokks socken]] på samma tida, bidrog med opplysninga at «kottarna» hadde seks vegger og at de ikkje nødvendigvis var tekt med granbark &mdash; men ofte med granris, tolleris eller [[torv]]. Kåtone stod ved de vatna og elvane der skogssamane bruka å fiske og jaga. Han förtelte òg at i nærheita av kåtone fanst det buder som var sett på stubbar, og at dessa budene vart kalla för [[njalla]] eller «staburar». Dessa vart bygd på det viset at eit tre vart kappa ved to til tre meters høgd. Oppå denna stubben vart det lagt fire stokkar i kors, og oppå dessa att vart det bygd ei lita bud som vart tekt med fjøler og attlukt med ei dör. Grunnen til at budene vart sett så høgt var å unngå at [[bjønn]]ar og [[jerv]]ar skulle bryte seg inn og øydelegge det som vart lagra der, såvel kjøtt og ostar som kledor.<ref name="Berättelser"> {{bokref |titel= Berättelser om samerna i 1600-talets Sverige |origår=1671|år=1983|utgivare=Kungl. Skytteanska Samfundets Handlingar nr 27 |utgivningsort=Umeå }}</ref>

Da [[Ernst Manker]] studerte livet til skogssamane i de tidligaste tiåra på 1900-talet, hadde stort sett alle gamle leirar vorte nerlagt. I staden likna de skogssamiske bustadene på vanlige svenske bondebustader med gardar og grender. Men ein del skogssamiske gardar har vorte anlagt på gamle leirplassar.<ref name="Manker"/>

=== Vinterbyar ===

Så langt tilbake som vi har skriftlige kjeldor har skogssamane inngått i ein större samfunnsstruktur òg &mdash; såkalla ''[[sida]]er'' ({{sørsamisk}} ''sijte'', {{lule.}} ''sijdda'', {{nordsam.}} ''siida'') eller ''lappbyar'' ({{svensk}}). Sjølv om ordet ''lappby'' har vorte mykje bruka på svensk, så hadde ikkje sidaene i si opprinnelige form så mykje til felles med vår tids svenske samebyar. De var heller ikkje ''byar'' eller ''grender'' i vanlig förstand; de hadde för eksempel ikkje nødvendigvis nånn permanente bygningar. Petrus Læstadius kalla sidaene ''stammar'' og la dermed vekt på sidaen som ei menneskegruppe heller enn som ein fysisk einheit.<ref name="Læstadius"/>

At det i svenskspråklig samenheng blir tala om «byar» trur vi kjem av at handelsmenn og futar på 1500-talet oppsøkte samane på vinteren når de fanst samla på store felles buplassar, eller ''vinterbyar''. Frå [[Kemi lappmark]] veit vi at det fanst ni ''lappbyar'' med kvarsin vinterby på begynnelsen av 1600-talet. I følgje Helmer Tegengren vart plasseringa av vinterbyane avgjort dels av kjente ferdselsvegar, dels av muligheita til vinterjakt på [[villrein]]. Vintertid vandra villreinen opp til de [[lav]]rike markene ved vasskiljet, og vinterbyane var plassert nærme vandringsruta.<ref name="Tegengren">{{bokref |titel=En utdöd lappkultur i Kemi lappmark: studier i Nordfinlands kolonisationshistoria| efternamn=Tegengren|förnamn=Helmer|år=1952 }}</ref>

I de andre lappmarkene veit vi òg om ''lappbyar'' frå og med 1500-talet. Det finst skildringar frå blant anna [[birkarlar]] om at dessa byane òg samla seg på större buplassar om vinteren, i det minste frå [[Pite lappmark]] og nordover. I de to sørligare lappmarkene, [[Åsele lappmark|Ångermanna]] og [[Ume lappmark]]er, hadde samane tidlig fått til vane å reise til marknadsplassar ved kysten om vinteren. Den gamle samiske samfunnsstrukturen vart seinare grunnleggande endra da [[Karl IX]] anla kirkjeplassar i lappmarkene i [[1607]]. Frå den tid laut samane halde til på kirkjeplassen ein stor del av vinteren för å besøkje marknad, gudstjenestor og ting, noko som førte med seg at de gamle vinterbuplassane kom utur bruk. Ein del av kirkjeplassane var nok plassert på tidligare vinterbuplassar. Det gjeld för eksempel [[Arvidsjaur]] i det skogssamiske området.<ref name="Hultblad">{{bokref |titel=Övergång från nomadism till agrar bosättning i Jokkmokks socken |efternamn=Hultblad |förnamn=Filip |år=1968}} </ref>

== Næringsliv ==

=== Opprinnelig fiskarar og jegarar ===

Grunnen til at ''granlappar'' og ''fjellappar'' betalte olike typar skatt på 1600-talet var at de hadde olike försørgingsmønster. Granlappane var berre i liten grad reineigarar. Da [[lappfut]]en Karl Unesson gjenomførte ei detaljert gransking av ume- og ångermannalappane (som da utelukkande var skogssamar) i [[1602]], hadde de to rikaste hushalda 40 reinar, medan medianverdien var 13.<ref name="Gustafsson">{{Tidskriftsref |författare=Gustafsson, Gustaf |rubrik=Ångermanlands lappmark |år=1979 |tidskrift=Ångermanland |utgivare=Ångermanlands Hembygdsförbund |nummer=14  }}</ref> 

I 1670-åra erklærte Samuel Rheen at granlappane i [[Jokkmokk]] levde hovudsaklig av fisk og vilt. Nicolaus Lundius, som skildra forholda i [[Ume lappmark]] kring samma tida, bidrog med opplysninga at granlappane ikkje var så rike som fjellappane. Granlappane hade

{{sitat|stor maga, i det de äta eij så mycket ost och kiött, utan allenast fisk som dåck utan salt är.}}

Rettnok eigde de reinsdyr, men berre eit lite tal. Derimot jaga de villrein, noko som òg vart beskreve av Johannes Tornæus i spørsmål om [[Torne lappmark]].<ref name="Berättelser"> </ref>

Enkelte skogssamar kunne likevel vara store reineigarar endatil på 1600-talet. Av ein tingrettsprotokoll frå [[1699]] framgår det för eksempel at Ture Turesson, innehavar av Stångbergslandet kring novarande [[Rusksele]], da hadde omkring 100 reinsdyr. Han vart rekna å vara den rikaste samen i Ume lappmark.<ref>{{bokref |efternamn=Egerbladh |förnamn=Ossian |titel=Rusksele: Lycksele sockens äldsta by|år=1963|utgivare=Bokförlaget Bothnia|utgivningsort=Umeå|sid=17 }} </ref>

Så seint som i 1740-åra skildra [[Pehr Högström]] i alle fall skogssamane på liknande vis som 1600-talsförfattarane. Han kalla dem för fiskar-, gran- eller skogslappar og konstaterte at de levde mest av fisk, fugl og dyr, og om sommaren av mjølk og ost frå de fåtalige reinane sine.<ref> {{bokref |efternamn=Högström |förnamn=Pehr|titel=Beskrifning öfwer de til Sweriges krona lydande lapmarker|origår=1747|år=1980 |utgivare=Två förläggare bokförlag |utgivningsort=Umeå|sid=85}}</ref>

Såvel i løpet av 1600-talet som på første halvdelen av 1700-talet vart skogssamane altså først og fremst skildra som fiskarar og fangstmenn. Rettnok eigde de fleste skogssamane reinsdyr, men dessa var transportmiddel og mjølkedyr, ikkje kjøttdyr. Reinkjøtt og reinskinn fikk de gjenom villreinjakt eller gjenom å byte til seg slaktereinar.

=== Skogsreindrifta blir utvikla ===

På andre halvdelen av 1700-talet gjenomgikk det skogssamiske næringslivet ei grunnleggande endring. Da arkeologen Kjell-Åke Aronsson studerte pollenprøvar frå [[reinvoll]]ar i [[Arvidsjaurs kommun|Arvidsjaur]]s og [[Gällivare kommun|Gällivare]] kommunar kunne han sjå ei tydelig auka kulturpåverkning ein gang i løpet av andre halvdelen av 1700-talet. Artsamensetninga tyda på at reindrifta auka i omfang under denna perioden.<ref>{{bokref |efternamn=Aronsson |förnamn=Kjell-Åke |titel=Forest reindeer herding A.D. 1–1800 |serie=Archaeology and environment 10 |år=1991 |utgivare=Umeå universitet}}</ref>

Detta støtta konklusjonane som geografen [[Filip Hultblad]] tidligare hadde gjort om [[Jokkmokks socken]] ut frå blant anna tingbøker og skattelistor. Frå midt på 1700-talet vart dokumentasjonen av skogsreindrift stadig klårare i tingbøkerne, medan fiske spela ein stadig mindre rolle i konfliktane. Fleire skogssamar begynte med reindrift og flokkane vart större.<ref name="Hultblad"/>

Bertil Marklund har følgt tilsvarande endringar innaför lappskattelandet Vuorbejaur i [[Malå]] &mdash; han òg med hjölp av tingbøker. Han har kunna vise at næringsverksamheita {{ått}} skogssamane der vart endra i retning mot aukande reinnomadisme i løpet av perioden 1770&mdash;1800. Marklund har òg beskreve de olike stega i endringa:
* Reinflokken vart större. Det vart bruka meir tid på reindrift og mindre tid på jakt og fiske.
* Med aukande reinflokkar aukar konkurrensen mellom reineigarane, og beiteressursane må utnyttast meir effektivt.
* Når beitet ikkje strekkjer til lenger, blir det leita etter vinterbeite austover, nedaför [[lappmarksgrensa]].<ref>{{bokref |titel=Skogssamiska studier: möten i kultur och näringar 1650–1800 |efternamn=Marklund |förnamn=Bertil |år=1999 |serie=Kulturens frontlinjer, 16 |utgivningsort=Umeå }} </ref>

=== Skogssamisk liv på 1800-talet ===

[[image:Petrus Laestadius (1802-1841).jpg|thumb|300px|[[Petrus Læstadius]] (1802–41).]]
Overgangen frå fangstkultur til reindrift var fullt ut gjenomført blant skogssamane da [[Petrus Læstadius]] begynte verksamheita si som misjonær i [[Pite lappmark]] i 1827. I journalen sin gjev han eit detaljert bilde av {{koss}} arbeidsåret til skogssamane såg ut på den tida. Om vinteren heldt de til ved kysten, men i begynnelsen av mai kom de opp til sine eigne lappskatteland. Der fikk reinane gå fritt fram til midsommar, og i mellomtida dreiv skogssamane med jakt og fiske. Når myggen begynte å bli plagsam leita de opp reinane sine og heldt sin eigen reinflokk samla. Reinane fikk beite i nærheita av leiren, men to eller tre gonger om dagen dreiv skogssamane reinflokken inn i gjerdet. Der gjorde de opp røykeldar för å halde [[mygg]]en borte slik at reinane fikk tyggje drøv i fred og ro. Ein gong om dagen mjølka de [[simle|simlone]], mest för å yste ost. Så flytta de mellom olike leirar slik at reinane {{allveg}} skulle ha godt beite. Når den verste myggtida var over, sleppte de laus reinane att, og skogssamane kunne drive med jakt og fiske att. Omkring [[mikkjelsmess]], tidlig i oktober, begynte brunsttida, og da leita de i reinane sine att. Når det så etter kvart vart vinterføre, flytta både folk og reinar ner til kystområda att, der de budde i vadmålstelt på samma vis som fjellsamane.

Læstadius gjev eit veldig positivt bilde av skogssamane og livet deras: De levde eit godt liv i nærheita av de trivelige kåtone sine &mdash; i motsetning til fjellsamane, som laut fryse på snaufjellet. De hadde eit variert kosthald med fersk fisk, fugl, mjølk, ost og bær &mdash; medan fjellsamane sjeldan åt noko anna enn reinkjøtt. Dessutan heldt skogssamane seg reine, kjemte håret og var nøye med å vaske koppane sine &mdash; det òg i motsetning til fjellsamane, om vi skal tru på Læstadius. Han meinte at skogssamane ''“bland lappar ostridigt äro de bästa.”''<ref name="Læstadius"/>

== Skogssamebyar ==

I og med den første [[renbeteslagen|svenske reinbeiteloven]] som kom i [[1886]], vart «lappbyar» (no: [[sameby]]ar) innført som administrative einheiter för reinnæringa. Blant dessa fanst det ti [[skogssameby]]ar: [[Vittangi sameby|Vittangi]] i Vittangi socken, [[Gällivare sameby|Gällivare]] og Jokkmokk i respektive sokn, [[Ståkke sameby|Ståkke]] og Arjeplog i Arjeplogs socken, Malmesjaur, [[Östra Kikkejaur sameby|Östra Kikkejaur]], [[Västra Kikkejaur sameby|Västra Kikkejaur]] og [[Mausjaur sameby|Mausjaur]] i Arvidsjaurs socken og [[Malå sameby|Malå]] i Malå socken.

I [[1946]] vart Jokkmokks skogslappby oppløyst ettersom skogsreindrifta var nerlagt i den sentrale delen av området. I staden oppretta de to separate lappbyar der &mdash; éin i nord og ein i sør &mdash; [[Serri sameby|Serri]] og [[Udtja sameby|Udtja]]. Samtidig vart Malmesjaurs lappby nerlagt, og området vart fördelt på Udtja og Östra Kikkejaur lappbyar. Arjeplogs lappby bytta namn til [[Maskaur sameby|Maskaur]].<ref name="Manker"/>

Det har ikkje skjedd nånn större endringar etterpå, og idag blir det dreve med skogsreindrift i totalt ti skogssamebyar.

== Försvunne skogssamiske kulturar ==

Samtidig som skogsreindrifta vart utvikla i store deler av indre Norrland, försvann de skogssamiske kulturane frå ytterområda. I [[Kemi lappmark]] kom det ei intensiv innflytting av [[svedjebruk]]ande [[finnar]] i løpet av 1500- og 1600-talet, noko som førte med seg at samane i området vart fullstendig assimilert og gikk heilt over til finsk i staden för samisk.<ref name="Tegengren">{{bokref |titel=En utdöd lappkultur i Kemi lappmark: studier i Nordfinlands kolonisationshistoria|efternamn=Tegengren|förnamn=Helmer|år=1952 }} </ref>

Ein tilsvarande prosess fann stad i [[Åsele lappmark|Åsele]] og [[Lycksele lappmark]]er i løpet av 1700-talet. I slutet av 1820-åra skreiv [[Petrus Læstadius]] i sin journal om muligheitene for å lære seg samisk för prestane:

{{sitat|
I Åsele, Fredrika, Dorotea, Vilhelmina och Lycksele är lapska så obrukligt i vardagstal och även i kyrkan, att ingen ''ex usu''<ref>''ex usu'' = gjenom bruk</ref> kan lära det.<ref name="Læstadius">{{bokref |titel=Journal av Petrus Læstadius för första året av hans tjänstgöring såsom missionär i Lappmarken. Förra delen. |efternamn=Læstadius |förnamn=Petrus |år=1928 }}</ref>
}}

Talande er elles ei formulering av Johan Vilhelm Zetterstedt frå reisa hans gjenom Umeå lappmarker i [[1832]]:

{{sitat|
[...] David Pehrsson, som varit Lapp, och nu bosatt sig här såsom nybyggare.
}}

Den som var nybyggjar vart ikkje lenger rekna som lapp, og i heile Lycksele socken fanst ikkje lenger nånn lappar registrert i manntala.<ref>{{bokref |efternamn=Zetterstedt |förnamn=Johan Wilhelm|titel=Resa genom Umeå lappmarker i Vesterbottens län|origår=1833|år=1980 |utgivare=Två Förläggare Bokförlag |utgivningsort=Umeå|sid=205, 277 }}</ref> Den reindrifta som har vorte dreve i Kemi, Åsele og Lycksele lappmarker etter den tid har vore fjellreindrift.

=== Stensundslandet: eit unntak ===

[[Fil:Arvid Nilssons lappskatteland 1758.jpg|thumb|300px|Stensundslandet, her kalla «Arfvid Nilsſons Land», på Råskillnadsdeputationens kart frå 1758. «Rötjern nybygge» er novarande Rödvattnets by. Vassdraget øvst på bildet er Lägstaån, ei sideelv til [[Flärkån]] i avrinningsområdet til [[Gideälven]].]]

Berre eitt lappeskatteland levde vidare i skogslandet sørom [[Malå]] utover 1800-talet. Det var det sørligaste av alle kjente land, Stensundslandet i [[Anundsjö socken]] i nordre [[Ångermanland]]. Nils Persson (1804&ndash;1880), kalla ''Nuenjetteme'', var den siste innehavaren. I [[1842]] fikk Nils Persson klare papir av länsstyrelsen på at han var i besittelse av Stensunds lappskatteland og at han hadde rett til å utnytte landet så lenge han hadde behov för det og betalte skatten sin. Det blir sagt at han let de tre døtrene sine setre reinane på de såkalla ''Trattbergen'' mellom Lägstaån og Häggsjöbäcken (Gammtratten, Varvliden og Siberget). Nils Persson dreiv skogsreindrift i området med reinane sine fram til han dødde i 1880. Reinane vart etterkvart overtekne av dotra Sara Johanna og mannen hennar, Lars Jonsson, som prøvde å leva som fjellsamar före de til slutt gav seg med reindrifta.<ref>{{bokref |efternamn=Westerdahl |förnamn=Christer|titel=Sydsamer|år=2008|utgivare=Båtdokgruppen AB|sid=150–166}}</ref>

== Skogssamiske kulturmiljø ==

=== Spor ===

[[image:Lakkeravatj barktakt.jpg|thumb|300px|Spor etter barktak i [[tolle]] ved Låkkeråvatj i Jokkmokks kommun i [[Lule lappmark]]. {{byline|«Skogsfrun»}}]]
Ein skogssamisk leir som ikkje er i bruk lenger går ganske fort tilbake til naturen. I dag kan vi særlig finne [[åre|åror]] &mdash; den steinlagte eldstaden i kåta. Gamle reinvollar kan stundom attkjennast som velgjødsla og grøne flator i skogen eller på ei hogstflate. Einkvan gongen finn vi restar av hagar, kåtor og buder. I gamle tollor kan vi finne innhogde feste för å binde reinar, eller innslegne pinnar som oppheng för mjølkekara.<ref name="Aronsson"/> 

Eit typisk skogssamisk kulturspor er spor av [[samisk barktak]] i gamle ''[[tolle|tollor]]'' (furutre). Slike spor har vorte funne frå [[Könkämäälven]] i nord til [[Umeälven]] i sør. [[Bark]]en vart bruka dels som mat, dels som pakkemateriale för å bevara [[senor]] mjuke.<ref>{{Tidskriftsref |författare=Östlund, Lars, Bergman, Ingela & Zackrisson, Olle |rubrik=Bark – nyttigt och gott! |url=http://www.fof.se/tidning/2007/5/bark-nyttigt-och-gott |år=2007|tidskrift=Forskning & Framsteg |nummer=5|hämtdatum=18 oktober 2009}}</ref>

=== Bevarte miljø ===

[[Fil:Arvidsjaur-Lappstaden 4.jpg|thumb|300px|''Lappstan'' i Arvidsjaur.]]
Skogssamiske leirar er bevart i blant anna Nilasjokks naturreservat i [[Arvidsjaurs kommun]] og i Koppsele domenereservat i [[Malå kommun]].

''Lappstan'' i [[Arvidsjaur]] er verna som [[bygningsminne]]. Der finst det eit trettitals tømmerkåtor og eit femtitals [[stabbur]] som vart bruka av av samane i området i förbindelse med kirkjehelgene. De firkanta tømmerkåtone er typiske för den skogssamiske bygningskulturen.

==Sjå òg ==
*[[Skogssamerna (politiskt parti)]]
*[[Fjellsamar]]

== Fotnotar ==
{{reflist}}

== Pekarar ==
* [http://www.ac.lst.se/naturochmiljo/soknaturreservat/malakommun/koppseledr Koppsele domänreservat]
* [http://www.bd.lst.se/skydd_ajaur/default.aspx?propID=10002446 Nilasjokks naturreservat]
* [http://www.bd.lst.se/kultur_bebygg/default.aspx?propID=10003955 Lappstan och andra byggnadsminnen i Norrbottens län]

{{Svenska Wikipedia|Skogssamer}}
{{Q}}
[[Kategori:samar]]
[[Kategori:Lappland]]
[[kategori:Finland]]