Sjå kjelda til Geitbåt

{{grammatikkboks|{{ordliste geitbåt}}}}
<onlyinclude>{{thumb|C01878crj Glomstadgeita.jpg|Melfæringen «Glomstadgeita» under segl i [[Kråksundet]].|fotograf= Olve Utne}}
Omgrepet '''[[geitbåt]]''' viser vanlegvis til den tradisjonelle opne og oftast [[spissgatta|spissgatta]] [[robåt|ro]]- og [[seglbåt]]typen frå [[Nordmør]] og [[Romsdal]]en &mdash; og i eldre tid [[Fosen]] og området kring [[Trondheimsfjorden]] òg. Geitbåten hører typologisk sett med til dei rundstamna [[vestlandsbåt]]ane heller enn til dei i nyare tid mykje meir rettstamna [[åfjordsbåt]]ane og [[nordlandsbåt]]ane. Geitbåten skil seg ut frå dei andre tradisjonelle opne båttypane frå [[Vestlandet]] og nordover ved den korte og relativt djupe kjølen, den halvplanande skrogforma og den veldig langstrakte overgangen frå kjøl til stamn &mdash; eigenskapar som gjer denne båten til ein djerv havseglar og god bidevindsseglar.</onlyinclude>

{{innhald høgre}}
Det finst tre geografiske typar av geitbåtar:
# '''Aurgjeldgeita''', som hører heime hovudsakleg i [[Aure på Nordmør|Aure]], har noko lengre kjøl, noko brattare stamnar, gjerne fast [[vaterbord]], og er oftast rigga med symmetrisk [[råsegl]].
# '''Søfjordingen''' har kortare og djupare kjøl, veldig lange halsar og utprega runde stamnar med noko flattrykt profil. Søfjordingen er normalt rigga med [[lårsegl]] (asymmetrisk råsegl) &mdash; eit segl som frå heimdistriktet {{ått}} geitbåten og nordover gjerne blir kalla ''geitbåtsegl''.
# '''Romsdalsgeita''' er veldig lik søfjordsbåten og blir ofte ikkje rekna som typologisk sjølvstendig. Hovudforskjellen er at romsdalsgeita er noko breidare i forhold til lengda og sidare i forma. Slik sett danar romsdalsgeita til dels ei overgangsform til [[sunnmørsbåt]]en.

Den nyare båttypen [[lysterfæring]], som er ein mykje enklare båttype å byggje og som vart veldig populær i distriktet frå tida kring [[1900]], vil ikkje bli behandla her.<br clear="right"/>

== Namnet ==
{{youtube|<youtube>jDbrC55TmUg</youtube>|Geitbåt-kappsegling i [[Kråksundet]] i [[Aure kommune]] i juni 2011. ''(Video: Olve Utne)''}}
Det finst fleire syn på kva som ligg til grunn for namnet geitbåt.

<big>''Geita klatrar''</big>

Eit ofte omtala syn er at det viser til {{kossen}} dei [[lårsegl]]rigga båtane frå Nordmør kan segle tettare [[bidevind|opp mot vinden]] enn dei [[råsegl]]rigga [[åfjordsbåt]]ane. Mannskapet ombord på åfjordsbåtar skal ha mekra og ropa over til nordmørsbåtane: ''“Sjå geita kor hó klív!”'' Nordmøringane skal stundom ha ropa tilbake: ''“Grísbåt!”''<ref>{{Færøyvik 1987}} S. 137.</ref> Detta kan nok vara grovt sett dekkjande for situasjonen på bankane utafor [[Nordmør]] og [[Fosen]] på [[1800-talet]], men det er likevel {{nån}} problem med denne forklaringa: Eit relativt lite problem er at aurgjeldsgeita i alle fall opp mot nyare tid ikkje har havt lårsegl, men vanleg råsegl slik som båtane nordafor. Eit anna og større problem er at denna forklåringa ikkje passar så godt med bruken av ''geit-'' i båtkarakteristikkar elles i [[Norge]].

Eitt spesifikt problem her er elles at [[åfjordsbåt]]en gjerne har vorte kalla geitbåt av [[nordlendingar]]. Åfjordsbåten som vi kjenner han i dag og [[nordlandsbåt]]en som vi kjenner han i dag har sterke fellesdrag både i skrog, rigg og segl, og krysseeigenskapane er ikkje vesentleg olike mellom dem. Det er osikkert om denna nemninga opprinneleg har noko med den novarande åfjordsbåten å gjera. Historisk sett ser nemleg geitbåten som vi kjenner han (og da helst av aurgjeldstypen) ut til å ha vore utbreidd i det novarande åfjordsbåtområdet fram til [[1700-talet]].<ref name="Heide">[[Eldar Heide|Heide, Eldar]]: «Stamnkarakteriserande skips- og båtnemningar : knǫrr og geitbåt», i ''Norsk Sjøfartsmuseum : årbok 2002,'' s. 57&ndash;72.</ref>

[[image:6310 lyrodd.jpg|thumb|300px|[[Lyrodd]]. {{byline|Olve Utne}}]]

<big>''Stamntoppar som geithorn''</big>

Eit anna syn er at geitbåtar er karakteristiske ved at stamntoppane ser ut som [[geit]]horn; det vil seie at ein har relativt høge stamntoppar med noko runda profil. Denna kan passe nokolunde på geitbåtane frå Nordmør, der stamntoppane stig opp i jamn kurve både frå utsida av sjølve stamnen og frå ripa via [[lyrodd]]ane til innsida av stamntoppen.

[[image:Mats Lindh Goats go inspecting.jpg|thumb|300px|Nysgjerrige geiter strekkjer hals. {{byline|Mats Lindh}}]]

<big>''Geithalsen stikk seg fram''</big>

Omgrepet geitbåt har òg stundom vorte bruka om andre båttypar som skil seg ut frå nabobåttypen ved at stamnane er runde og halsane framstikkande. På [[Innherred]] blir adjektivet ''geiten'' stundom bruka om båtar med slike stamnar og halsar. <!-- (Under arbeid ...) -->

== Form ==

[[Fil:1910 geitbaatfaering detalj.jpg|thumb|300px|Framhalsane er tilhogd med sterk kuving. Merk elles den relativt skarpe knekken i overgangen mellom botnen og sida. {{byline|Olve Utne}}]]

<big>''Skrog''</big>

Geitbåtskroget er klinkbygd av veldig tynne og breide bord av feit [[nordmørsfuru]]. Banda (spanta) er òg av [[furu]] og er svært smekre. Sjølve kjølbordet er kort og relativt djupt, og denne djupna blir forsterka av den bratt tilhogde ''[[ørhu]]a'' i overgangen mellom kjølen og det første botnbordet. Mellom kjølen og stamnane er det ein lang overgang med gradvis kuving. Framhalsane (dei nedste borda nærme framstamnen) er tilhogd med sterk kuving slik at framenden av skroget er smekker under vasslina og mykje vidare over. Denne effekten er forsterka gjenom at bordgangane er veldig vide ved framstamnen og smalnar tilsvarande av mot atterstamnen. På dei fleste geitbåtane er denna effekten forsterka gjenom at det fram mot framstamnen er innfelt ein ekstra bordgang. Mellom botnborda og sidone i geitbåten er det ein relativt skarp knekk, slik at botnen av båten er relativt flat på kvar side av kjølen, men sidone er veldig bratte. Den djupe, men korte kjølen, dei skarpe framhalsane, den vide framstamnen, den flate og jamne botnen, dei bratte sidone og den smekre atterstamnen er alle med på å gjera geitbåten til ein svært god, halvplanande og lettstyrt ro- og seglbåt for dei oreine farvatna langs kysten av Nordmør og Romsdalen og for fiskebankane som ligg utafor kysten av Midt-Norge.

[[Fil:Rituvik, Faroe Islands (8) crop.jpg|thumb|300px|[[Færøybåt]]ane liknar mykje på geitbåtane i form &mdash; legg merke til det lange stamnpartiet &mdash;, men har smalare bordgangar på grunn av mangel på godt tømmer. ''(Foto: [http://da.wikipedia.org/wiki/Bruger:Erik_Christensen Erik Christensen])'']]

<big>''Rigg og segl''</big>

Alle geitbåtar med master som enno finst har éi master med eitt segl. '''Søfjordingen''' er oftast rigga med eit trapésforma [[lårsegl]] &mdash; på liknande vis som [[snidbetning|sunnmørsbåtane]], [[nordfjordsbåt]]ane og [[sunnfjordsbåt]]ane. Hovudforskjellen mellom geitbåtsegla og sunnmørssegla er at geitbåtsegla har mindre utprega trapésform og lengre rå. '''Aurgjeldgeita''' er oftast rigga med eit trapésforma, symmetrisk råsegl.

== Størrelsar ==
Vanlege geitbåtar kjem i olike størrelsar, frå småe tribandsfæringar til dei store toskgansbåtane med seks årepar. I tillegg kjem dei tverrskotta kirkjebåtane, ofte utan master og rigg, men med opp til sju årepar. Båttypar vi kjenner til frå skrift, men ikkje frå bevarte fartøy, inkluderer [[sambørding]]ar og [[tendring]]ar på over 50 fot.

<big>''Færing''</big>

[[Fil:1904 geitbaatfaering.jpg|thumb|300px|Mêlfæring. {{byline|Olve Utne}}]]

[[Færing]]en med sine fire årar finst i to hovudutgåvor på [[Nordmør]]. Den minste av {{dem}} blir kalla ''tribandsfæring''. Den noko større ''mêlfæringen'' får namnet sitt frå det ekstra halvrommet mellom dei to åreromma.

<big>''Trirøing''</big>

[[Trirøring]]en, òg kalla trerøring og seksæring og, særleg i nyare tid, seksring, har tre par årar. Dette vart rekna som den minste allvêrsbåten for fjordbruk.

<big>''Fyring''</big>

[[Fyring]]en har fire par årar. Fyringane, som dei større femringane, vart ofte bruka til [[linefiske]].

<big>''Femring''</big>

[[Femring]]en med sine fem par årar vart, som fyringen, særleg bruka til [[linefiske]].

<big>''Toskgansbåt''</big>

[[Fil:1915 toskgansbaat detalj.jpg|thumb|300px|Detalj av toskgansbåt. ''(Foto: [[Olve Utne]])'']]

[[Toskgansbåt]]ane med sine seks par årar vart, som namnet viser, bruka hovudsakleg til [[garnfiske]] etter [[torsk]] &mdash; særleg utpå havbankane.

== Referansar ==
{{reflist|1}}

== Litteratur ==
* Arne Emil Christensen: ''Gamle norske trebåter. Bind VI.'' 1992.
* Bernhard Færøyvik: ''Vestlandsbåtar''. 1987.
* Jon Bojer Godal: «Fjordamerra», i ''[[Årbok for Nordmøre historielag]]'', 1994.
* Jon Bojer Godal: «Nordmørsbåten - kruna på verket i norsk båtbygging», i ''[[Årbok for Nordmøre historielag]], 1990.

[[Fil:Todalsgeita 550.jpg|thumb|300px|[[Trirøing]]en (seksæringen) «Todalsgeita» fortøydd i ein [[Smøla]]-holme. ''(Foto: [[Annar Thinn]], [http://home.online.no/~anthinn/ Kystlaget Geitbåtens Venner])'']]

== Pekarar ==
* Bjørklund, Jarle: [http://www.baat.aller.no/baatweb/bm.nsf/c1256268003cda928025622e0041c8a0/0cbc0fe52688fd51c125651d00603357?OpenDocument «Norske klassikere: Geitbåten fra Nordmøre»] (artikkel frå ''[[Båtmagasinet]]'')
* [[Helge Hegerberg|Hegerberg, Helge]]: '''[http://www.adressa.no/forbruker/fritid/article1086029.ece «Tjærebredd og bevart»]''', i ''[[Adresseavisen]]'', 20. mai 2008.
* Heide, Eldar: [http://www.uib.no/People/hnoeh/Knorr-artikkel-2003.pdf «Stamnkarakteriserande skips- og båtnemningar : knorr og geitbåt»] (PDF)
* Sæther, Stein Arne (tekst) &amp; Ågren, Dan (foto): [http://www.adressa.no/tema/villeveier/article21831.ece «Her er Midt-Norges eldste båt»] - ''Adresseavisen'', 19. april 2004
* [http://www.museumsnett.no/nsm/nsm_gmlweb/htmldok/generell/baathall/10.html «Femring fra Aust-Smøla»] utstilt på [[Norsk Sjøfartsmuseum]]. Denne femringen vart bygd i [[1884]] av [[Ole Sakse]] frå [[Skålvikfjorden]].
* [http://www.geitbatmuseet.no/ Geitbåtmuseet] i [[Valsøyfjorden]] i [[Halsa]] kommune på [[Nordmør]].
* [http://home.online.no/~oy-data/ Kystlaget Geitbåtens Venner] på [[Tustna]] i [[Aure kommune]] på [[Nordmør]]
* [http://museumsnett.no/mka/nordmoersbaater.htm «Nordmørsbåter»] frå [[Museet Kystens Arv]] i [[Stadsbygd]]

{{Q}}
{{Q2}}
[[kategori:geitbåt|  ]]
[[kategori:Norske båttypar]]
[[kategori:Nordmør]]
[[kategori:Romsdal]]