Røykomn
Ein røykomn (nyn. røykomn, bm. røykovn, da. røgovn) er ein open, mura eldstad utan skorstein. Røykavtrekket frå ein røykomn er samma holet som ein fyrer i, og røyken går rett ut i rommet og opp ljoren. Det at rommet blir veldig røykfylt under sjølve fyringa er den største olempa med røykomnane. Når omnen først har vorte varm, så held han godt på varmen utover dagen, i motsetning til gruvor med skorstein, der ein lyt fyre jamt for å halde på temperaturen. I skogfattige bygder og i bygder der det meste av solid treverk gikk til handel under hollendartida var brenselseffektiviteten svært viktig. Røykomnar var tidlegare vanlege på Vestlandet og vidare nordetter kysten til Nordmør.
På toppen av røykomnen er det ei jamn overflate utan nån hol, og denne overflata blir god og varm utan å bli brennheit slik jarnomnar blir. Kattor likar gjerne godt å legge seg til der — særleg når det begynner å bli kaldt i rommet, men det framleis finst varme att på toppen av røykomnen. Dette har gjeve inspirasjon til mange visor og eventyr om kattor (og stundom ungar) som sitt/ligg oppå omnen:
- «Kattå satt uppå omna o spann» (barnesong)
- «Katta og musa» (eventyr)
- «Pissí satt uppå omna o spann» (barnesong)
- «Smörball» (eventyr der hovudpersonen gjømmer seg oppå (røyk)omnen)
Da jarnomnar vart vanlege utover 1700-talet, vart det etterkvart færre røykomnar; og med skikken med å ha to etasjar i heile huset vart det omuleg å ha skorsteinslause eldstader, og røykomnen vart enten ombygd til kåpomn eller fortrengt av lysomnar og jarnomnar.
