Jødisk mat
Jødisk mat er samlenamnet på matretter og kokekunst som er typisk for éi eller fleire jødiske folkegruppor og som normalt følgjer kasjrút-reglane.
Tre ting karakteriserer jødisk mat:
- Matrettene er sterkt påverka av tilgjengelige råvaror, og i varierande grad òg av typiske matretter i ikkje-jødiske nabokulturar.
- Oppskriftene er tilpassa jødiske matföreskrifter (kasjrút) når det gjeld kva råvaror som kan brukast, kva kategoriar av råvaror som kan kombinerast, og kossen råvarone blir behandla.
- Matrettene er tilpassa symbolikken i den jødiske vekko-, års- og livssyklusstrukturen.
Lokale tradisjonar
Sefardisk mat
- Hovudartikkel: sefardisk mat.
Asjkenazisk mat
- Hovudartikkel: asjkenazisk mat.
De viktigaste bidraga frå jødisk mat i det skandinaviske kjøkenet finn vi rimeligvis langs kysten og i byane.
Frityrsteikt fisk, sukkerbrød («pan de España», blautkakor, tertor), egg- og sukkerbaserte småkakor («joodse boterkoeken», jødekakor) og kålrulettar (kåldolmar, «dolmas de kol») er de mest utprega innslaga frå sefardisk (spansk og portugisisk jødisk) kultur — samen med den utprega fleirkulturelle matretten bacalao, som med sin kombinasjon av norske, iberiske, mellom- og søramerikanske råvaror er populær blant jødar, katolikkar og muslimar i Spania, Portugal, Nord-Afrika og Latinamerika — og langs deler av norskekysten. Når det gjeld dessertar, så er puddingar som rispudding og semulepudding typiske innslag frå Middelhavslanda og Midtausten som nådde Nord-Europa blant anna gjenom portugisarjødisk kultur.
Det sterkaste asjkenaziske (sentral- og austeuropéisk-jødiske) innslaget i skandinavisk mat er frøloffen eller fletteloffen. Dette brødet blir nokre stader i Skandinavia kalla «birkes» (København), «bergis» (Göteborg) eller «barkis» (Stockholm). Opphavet er det vest-asjkenaziske sjabbátbrødet «berches». Andre matretter er felles for skandinavisk og asjkenazisk kultur utan at vi kan seie sikkert kva veg påverkninga har gått — slik som honingkake («lekkech»), pannekakor («blintses»), eggesalat («gehakkte aier») og hønsesuppe («goldene jouch», «goldzup»). Opprinnelig skandinavisk mat som har vorte adoptert som asjkenazisk mat inkluderer røykjelaks (kalla «lox» blant nordamerikanske asjkenazím), gravlaks, spekesild og sildesalat («gehakkte herring»).
Bakverk
- berlinerbollar ← bimuelos (S)
- bollar ← bolas (S) ← pan dulce (S)
- flatkakor ← mufletas (S)
- flatbrød ← maṣṣá
- fletteloff ← birkes (A)
- frøloff ← birkes (A)
- honingkake ← lekkech (A)
- jødekakor (N ← S)
- klappakakor ← mufletas (S)
- krumelurar ← Schnecken (A)
Middag
- bacalao (S)
- fish and chips ← pescado frito (S)
- gulrotstuing ← tsimmes (A)
- hønsesuppe ← goldene jouch (A)
- kåldolmar ← dolmas de kol (S)
- kålrulett ← dolmas de kol (S)
- panert fisk ← pescado frito (S)
Dessert
- rispudding ← arroz con leche (S)
- semulepudding ← ḥalvá de gris (S)
Kasjrút
- Hovudartikkel: Kasjrút.
Høgtidsmat
Sjå òg
Pekarar
- Frequently Asked Questions - Kosher Food (info om jødiske diettreglar)
Oppskrifter
- «Kosher»: norskspråklege oppskrifter frå TA.no — har mest asjkenazisk mat.
- «Israelsk kylingsuppe» ved marokkansk-fødde Jacqueline Brattelid frå Stavanger
Utlandet
- Jewish-Food Recipe Archives (oppskrifter)
- Classic Jewish Recipe Archives (oppskrifter)
