Berít milá

Denna artikkelen handlar om omskjeringa og namngjevinga av jødiske gutar. For namngjevingsritualet for jødiske jentor, sjå zébed habbát.

Berít milá (hebr. בְּרִית מִילָה [bə'rīt mī'lā]), ofte kalla milá blant sefardím og briss blant asjkenazím, er namnet på omskjerings- og namngjevingsseremonien for jødiske gutar. Ein gjenomfører normalt berít milá på åttande dagen etter at ein jødisk gut blir fødd. Under denna seremonien får òg guten sitt jødiske namn.

Når ein gut eller mann konverterer til jødedommen, blir òg birkàt milá med omskjering gjenomført om den som konverterer ikkje alt er omskoren. I de falla der guten eller mannen er fødd omskoren eller alt er omskoren, gjenomfører ein birkàt milá, men med hatafàt dam berít i staden for omskjering.

Fødsel og den første vekkå

Gratulasjonar

Når ein son blir fødd, er det skikk i de fleste sefardiske tradisjonane å gratulere foreldra med «Síman tób!» eller «Besíman tób!» Blant asjkenazím er det vanlegare å seie «Mazzal tov!» (Blant sefardím er helsinga «mazzál tób» tradisjonelt reservert for nyfødde jentor.)

Meldado, sjemurá og taḥdid

Ein spesiell limmúd, eller studiekveld, med tekstar frå Toráen (Mosebøkene), Nebiím (Profetane), Tehillím (Davidssalmane) og rabbinske skrifter blir tradisjonelt halden blant spansk-portugisiske sefardím kvelden føre omskjeringa finn stad. Denna studiekvelden, såvel som tilsvarande studiekveldar føre andre merkedagar, blir tradisjonelt kalla meldado eller meldadura. (Dobrinsky 1988, s. 28)

Balkan-sefardím har ein liknande skikk: De kallar studiekvelden sjemurá, og tekstane inkluderer først og fremst deler av Zohár. (Dobrinsky 1988, s. 20)

Både den spansk-portugisiske meldado og den balkansefardiske sjemurá har sitt historiske opphav i vaking for å motverke demonar som ein trudde kunne vara til fare for den enno oomskorne guten. Særlig viktig har det vorte rekna å verne barnet mot demonen Lilít. I den marokkansk-sefardiske tradisjonen ser vi dette ekstra tydeleg: Kvar kveld i vekkå føre omskjeringa har ein tradisjonelt utført ein seremoni som blir kalla taḥdid: Ein les formlar til vern mot ngajin haráng (den vonde auga), og deretter syng ein pijjutím (songar). I rommet der barnet søv heng ein opp amulettar over senga og elles kring i rommet. Amulettane kan innehalde tekstar frå Davidssalme 126 og 121, namna på tre englar som blir sagt å verne barnet mot Lilít, referansar til profeten Elijjáhu sin siger over Lilít, tekningar av Lilít og/eller de tre englane (SNWJ, SNSNWJ og SMNGLF), sirklar og liknande. Ofte kunne amulettane òg innehalde orda Adám, Ḥàva, ḥuṣ og Lilít, som kan omsettast på lag som: «Adam og Eva [vil verne detta barnet]. Ut, Lilít!» Taḥdid-seremonien kan òg inkludere å ga kring i rommet der barnet søv om natta medan ein fektar i lufta med eit sverd (for å vise at ein er klar til å slåst mot demonar som måtte vera til stades) og resiterer ei spesiell bøn. (Dobrinsky 1988, s. 11–13)

Ngalijjàt bangal habberít

På første sjabbát etter fødselen eller på siste sjabbát føre omskjeringa (dessa to er vanlegvis samma dagen) er det vanleg at faren får ein ngalijjá under torálesinga i sjaḥarít (morgongudstjenesta) i synagogen. Han blir kalla opp som «bangal habberít», eller ‘meister av pakta’, ettersom han er den som Toráen først og fremst har pålagt å omskjera sonen sin.

Omskjering

Omskjering inneber fjerning av heile eller deler av ngorlá — det vil seie forhuda på det mannlege kjønnsorganet.

Etter jødisk religion skal alle friske jødiske gutar omskjerast på den åttande dagen etter fødselen. Dette bodet står over helgdagsbodet, og ein frisk gut som fyller åtte dagar på sjabbát blir omskoren på sjabbát — og tilsvarande til og med på kippúr. Om enten den som skal utføre omskjeringa eller guten sin doktor meiner at guten ikkje er frisk, skal omskjeringa utsettast til guten er frisk nok.

Ei utsett omskjering eller ei omskjering på grunn av konvertering er ikkje tidsbunda slik som vanlege omskjeringar på den åttande dagen er. Dermed er det ikkje tillate å legge ei slik omskjering til sjabbát eller andre jødiske helgdagar. Marokkanske sefardím seier òg at ein skal unngå ikkje-tidsbundne omskjeringar på torsdagar, ettersom obehaget etter inngrepet blir sagt å vara verst på tredje dagen, og ein skal unngå onødig øydelegging av sjabbátgleda. (Dobrinsky 1988, s. 16)

Omskjering av gutar i andre kulturar

Omskjering av gutar er vanleg i mange kulturar — enten omskjering av spedborn, som i jødedommen, eller som ein del av eit pubertetsrituale, eller eit initieringsrituale til de vaksnes samfunn.

Omskjering ved tretten års alder er vanleg blant muslimar, med bakgrunn i Abrahám (Ibrahim) si omskjering av sønene sine: etter både jødisk og muslimsk tradisjon vart Jisjmangél (Ismail), son av Hagár, omskoren ved 13 års alder, og Jiṣ’ḥák, son av Sará, vart omskoren åtte dagar gammel.

Nokre muslimske samfunn, f.eks. i Afghanistan, praktiserer omskjering av spedbarn på om lag same vis som i jødedommen. I USA er det kjøleg vanleg at omskjering av nyfødde gutar blir gjort som ein medisinsk standardprosedyre oavhengig av etnisitet og religiøs tilhørigheit.

Fordeler og olempor ved omskjering

Det finst mange sterke meiningar om medisinske og sosiale fordeler og olempor ved omskjering. Forskinga som er gjort på omskjering tyder på at verken fordelene eller olempone er statistisk sett dramatiske. Ein medisinsk fordel som har vorte påvist er litt lågare risiko for visse typar kreft, både for mennene sjølve og for kvinnone de er i lag med. Ved omskjering av vaksne og av eldre born er ei olempe med sjølve omskjeringsinngrepet at nervesystemet som er involvert er svært følsamt og inngrepet tek noko tid, og ein brukar bedøving — ofte full narkose — for inngrepet. Detta medfører ein viss risiko i seg sjølv som ikkje er til stades ved omskjering av ein nyfødd gut, der nervesystemet i forskinnet er mindre utvikla, inngrepet utført på tradisjonelt vis er over på nokre få sekund, og narkose dermed er onødvendig.

Hatafàt dam berít

Fødd omskoren: Om ein finn at forskinnet manglar eller at det definitivt dekkjer mindre enn halvparten av glans, blir guten rekna som «fødd omskoren». Det er olike syn på kva som treng gjerast for å halde bodet om berít milá i slike fall. Eit hovudsyn er at ein da skal utføre hatafàt dam berít. Om detta gjeld ein nyfødd gut, inneber tvilen om han treng berít milá-ritualet at ein flyttar ritualet bort frå den åttande dagen om denna dagen er sjabbát.
Omskoren utan jødisk rituale: Om ein jødisk gut er omskoren utan religiøst rituale, gjenomfører ein helst birkàt milá-ritualet, men med hatafàt dam berít i staden for omskjering.

Hatafàt dam berít er eit erstatningsrituale for berít milá for jødar og for gutar og menn som konverterer til jødedommen i de samma spesialfalla som er nemnte ovaføre: Ein punkterer huda på penis med ei steril nål med intensjonen å bringe fram ein drope blod, og med de samma berakhót (velsigningar) som ein ville sagt ved ei normal omskjering.

Kem spelar ei rolle?

Abrahám abínu

Abrahám var etter jødisk tradisjon den første som vart omskoren som eit synleg tekn på pakta mellom Gud og Abraháms hus.

Elijjáhu hannabí

Tradisjonen seier at profeten Elijjá er til stades under alle omskjeringar av jødiske gutar. Blant mange jødiske gruppor har ein ein eigen stol som er sentralt plassert under omskjeringsseremonien, men som ingen sitt på. Denna stolen blir kalla hakkissé sjel Elijjáhu, eller Elias stol.

Foreldra

Hovudansvaret for omskjering av ein son ligg på faren, og i vidare forstand på begge foreldra. Om faren er medisinsk kvalifisert til å utføre ei omskjering, har han det primære ansvaret for å gjera det. Tilsvarande gjeld òg for mora, noko som ikkje har vore så vanleg i normativ jødedom opp gjenom hundreåra, men som har hatt ein viktig plass blant skjulte jødar (såkalla marranos el. anusím). Når ingen av foreldra er kvalifiserte, blir omskjeringa utført av ein annan person.

Mohél

Den som utfører omskjeringar etter jødisk lov blir kalla ein mohél. (Asjkenazím uttalar ofte mohél som moil, moyel eller møyel.) Sjølv om det vanlegaste opp gjenom historia har vore at omskjeringa blir gjort av ein mann, er det fullt ut tillate etter jødisk lov at kvinnor utfører omskjeringa. Ein mohél skal ha grundige medisinske og religiøse kvalifikasjonar. Når ein mohél ikkje er tilgjengeleg, kan inngrepet utførast av ein urolog og/eller kirurg. Urologar utfører elles omskjeringar av medisinske årsaker — f.eks. som ein av fleire alternative behandlingstypar for phimosis.

Sandák — fadder

Fadderen har barnet på fanget under seremonien.

Mannleg fadder (gudfar)
- sandák (portugisarjødar; osmanske sefardím)
- padrino (portugisarjødar; marokkanske sefardím frå Tangiers)
Kvinneleg fadder eller kone ått mannleg fadder (gudmor)
- sandéket (portugisarjødar)
- sandaká (osmanske sefardím)
- madrina (portugisarjødar)
- quitada/kitada (osmanske sefardím)

Birkàt milá

Teksten til birkàt milá varierer ein del mellom olike tradisjonar. Det følgjande er ritualet etter den portugisarjødiske tradisjonen.

Innleiing

Som innleiing føre sjølve kjerneritualet har de fleste tradisjonane i vår tid sett inn pizmoním og/eller kavvannót. Vanlege tillegg føre hovuddelen i sefardisk tradisjon er:

«Berukhím attém, kehàl emunái»

Berukhím attèm kehàl emunái,
ubarúkh habbá besjém ADONÁI.

Jeled hajjullád jíhejé besíman tób,
jigdàl vejíhejé kemó gàn ratób,
Jangalè vejaṣlíaḥ jinnaṣél mikketób,
amén kén jangasè ADONÁI.

Berukhím attèm ...

Ḥélek juttàn lánu bannengimím,
ubjamáv nangalè lesjalóm regalím,
gedolím uktanním lebét ADONÁI,
ubarúkh habbá beSjém ADONÁI.

Berukhím attèm ...

Zekhór ràḥamèkha vedàm habberít,
ufkód et-ṣonèkha ṣón hasjeerít,
ngal jàd mesjiḥèkha Masjíaḥ ben-Davíd,
usjlàḥ et-Élijjá nebí ADONÁI.

Berukhím attèm ...

Hajjèled hazzè zakhá libritó,
abív ve’immó jir’ú ḥuppató,
hammal’ákh haggo’él jebarékh otó,
Jizkè làḥazót benóngam ADONÁI.

Berukhím attèm kehàl emunáj,
ubarúkh habbá beSjém ADONÁI.

Signa vere de, mi trufaste menigheit, og “Signa vere den som kjem i ADONÁIs namn.”

Må denna nyfødde guten ha godt hell, og må han vakse opp som ein blomstrande hage, og stige opp til velstand og bergast frå pest; Amén! Må ADONÁI gjera det slik.
Signa vere di, mi trufaste menigheit, og “Signa vere den som kjem i ADONÁIs namn.”

Må ein del bli gjeven oss på gode stader, og i hans dagar må vi gå opp på dei tre valfartshøgtidene, store og små, til ADONÁIs hus; og «Signa vere den som kjem i ADONÁIs namn.»
Signa vere di, mi trufaste menigheit, og “Signa vere den som kjem i ADONÁIs namn.”

Hugs miskunna Di og paktblodet, og kom og sjå til flokken din, resteflokken, med hjølp av din salvade, Masjíaḥ ben-Davíd, og send Élijjá, ADONÁIs profet.
Signa vere di, mi trufaste menigheit, og “Signa vere den som kjem i ADONÁIs namn.”

Denna guten hadde privilegiet å komma inn i pakta; må far hans og mor hans sjå bryllaupet hans. Må bergingsengelen signe honom; må han bli verdig å sjå ADONÁIs glede.
Signa vere di, mi trufaste menigheit, og “Signa vere den som kjem i ADONÁIs namn.”